Carlos Méixome
Cando coñecín o borrador do Atila no Grove, o libro de Antón Mascato sobre a persecución franquista na súa vila de nacenza, que é península e case illa, nunha primeira impresión establecín unha relación, coido que tampouco desatinada, entre o título e o segundo dos tres albumes da guerra de Castelao, o Atila en Galicia, publicado polo comité nacional da CNT en Valencia en 1937. Como saben, os outros tituláronse Galicia mártir, editado no mesmo ano e cidade polo Ministerio de Prensa e Propaganda do goberno da República, e o derradeiro da serie, Milicianos, veu a luz en 1938 en Nova York mercé á Fronte Popular Antifascista Galega.
Souben, ao lelo, que a referencia do Mascato era indirecta a Castelao e tiña a súa orixe nun artigo e no proxecto dun libro nunca realizado, escrito, o primeiro, e imaxinado, o segundo, por Manuel Lueiro Rey. O artigo publicouse en 1986 no semanario A Nosa Terra; un bosquexo da capa do libro “non nato” reprodúcese nas primeira páxinas do homónimo, convertido en realidade, corenta anos despois, por Antón Mascato. Evidentemente o libro actual é moi diferente do que, imaxinamos, podería pensar e realizar Manuel Lueiro, máis escritor que investigador, dono dunha “experiencia vivida”, como diría W. Benjamin, en contraste co lento, canso e esforzado traballo, de case tres décadas, de Antón Mascato, que converte en “experiencia transmitida”, como tamén diría Benjamin, as “memorias vividas” para convertelas en Historia e tamén para dificultar a pretensións de elaborar “experiencias transmitidas” homoxéneas e dominantes a partir das memorias interesadas do consenso da “transación” de 1978. Así pois o libro de Mascato está engarzado nesa tradición memorialista, e continúa o labor de luminaria do artigo e do esbozo de Lueiro que tan fonda impresión deixara no noso autor cando mozo.
Como dixen, o titulo escollido non me remitiu a Lueiro, por descoñecemento, senón que o entendín como unha chiscadela ao álbum de Castelao. Mais, na miña memoria persoal, abrollou outro Atila, neste caso dito Attila.
Explícome. Durante moitos anos proxectáballe ao meu alumnado, como remate do tema de entreguerras (1914-1945) o coñecido, e longo, filme de Bernardo Bertolucci, Novecento, síntese da historia europea da primeira metade do século XX dende unha vila rural da Toscana. Sempre me agoniaban as dúbidas, tanto polo longa metraxe e o pretendido carácter panfletario do filme, como polas incertas opinións dos compañeiros e compañeiras do seminario. O vai-non vai resolvíase polo levantamento popular do alumnado que esixía o dereito a ollar a película como os do curso anterior.
Descoñezo se Bertolucci se inspirou no Atila en Galicia de Castelao, para bautizar como Attila a personificación do fascismo, da brutalidade, do servilismo ante o capital, da dexeneración moral… enfardado no seu flamante uniforme negro, ao que lle puxo rostro Donald Sutherland. Mais tamén lle poderían servir de modelo algúns dos Atilas que, con nomes e apelidos, o Mascato arrinca das “memorias vividas” para convertelas en “memoria transmitida”. Non desmerecen en nada as brutalidades que desvela o noso amigo meco daquelas recollidas por Bertolucci: as pancadas e matanza do señor Francisco “O carniseiro”, na amañecida, ao pé dunha das fontes da vila; as dolorosas ganas de vivir, co rostro esnaquizado polo disparo de Atila, de Ricardo Figueiro; o asasinato, en data xa afastada do remate da guerra e aínda máis do inicio da cacería dos demócratas e republicanos de distintas ideoloxías, en 1948, de Paco García Moldes, pegándolle un tiro nun bar da vila, despois de baixar o machete da luz para que non se vise quen dos dous alí presentes apertou o gatillo.
Antón Mascato, autor deste magnifico Atila no Grove, foi tecendo e destecendo ao longo de décadas as “memorias vividas” e converténdoas en “memoria trasmitida”, deixouno repousar durante algún tempo para trousalo, con sosego, e ofrecernos a nós, e ás xeracións vindeiras, un anaco da memoria meca, da traxedia meca, transformándoa en relato histórico. Nun bo relato histórico, útil, non só para os interesados no que aconteceu nun anaco do noso territorio durante a persecución desatada tras o golpe militar fracasado; non só para as persoas interesadas no coñecemento en detalle deste período histórico, senón, tamén, para aquelas persoas interesadas nun elaborado relato histórico que foxe da perversa confusión, sobre a que xa nos advertira Hobsbawm, de confundir historia e literatura. As obras literarias deben saír da imaxinación espremida dos seus autores ou autoras e evitar a tentación de procurala na historia, aínda que esta a teña en exceso; ao tempo que o relato histórico debe atender con oficio as virtudes literarias. Este é o caso.