A crise da COVID-19 volve evidenciar o descoñecemento das administracións estatais sobre a realidade que viven as poboacións transfronteirizas de ambas marxes do Miño
Cando o director da Agrupación Europea de Cooperación Transfronteiriza Río Minho era un neno, chamáballe poderosamente a atención que o mapa do tempo da televisión lle permitise saber que día ía facer en Palma de Mallorca, ou en Murcia, e non en Vilanova da Cerveira, a vila pegada ao seu Goián natal na que transcorría boa parte do seu día a día. Máis alá da fronteira de Portugal, o mapa era un espazo en branco, un buraco negro que tragaba o outro lado do río, pero para Uxío Benítez, director da AECT, concelleiro en Tomiño e deputado provincial, igual que para o resto da poboación miñota, o Miño nunca foi a fin de nada senón o centro de todo. O centro da eurorexión, o ecuador entre Vigo e Porto e, por riba de calquera outra cousa, o elemento sobre o que bascula a identidade de ambos lados. Por iso, cando fai conferencias sobre o proxecto común que están a construír as vilas transfronteirizas, amosa despois da icónica foto do mapa televisivo do tempo, outra da NASA onde, con altura de miras, se reflicte perfectamente a continuidade, mesmo lumínica, da eurorexión, ata máis alá das Rías Baixas ou Lisboa.
É unha imaxe difícil de comprender desde unha visión centralista do Estado, baseada na existencia dunha fronteira política e administrativa que outorga ao Miño o papel de barreira infranqueábel cando, para a xente miñota, é arteria. “Sempre se nos deu a entender que nós viviamos na esquina, na fin dun territorio, pero o río é o noso centro. En Lisboa, en Madrid, mesmo en Santiago de Compostela, non entenden a forma de vida da nosa fronteira. Non entenden que non hai separación, que hai xente que vive nun lado da raia e traballa noutro, ou que vive e traballa no mesmo pero vai á perruquería ou ao súper no outro lado. Para nós a outra beira non é un país distinto, é a nosa veciñanza”, explica Benítez.
Baixo esta premisa, os concellos transfronteirizos crearon hai dous anos a AECT Río Minho a fin de afianzar a unidade coa posta en marcha dun proxecto estratéxico destinado –en palabras do seu director- a construír unha marca común que potencie a paisaxe, a cultura, o patrimonio inmaterial ou a gastronomía compartida, en definitiva, a identidade única dun territorio que tamén desemboca na mesma lingua.
A fronteira pontevedresa do Miño é un caso único na raia portuguesa e case que en Europa. As divisións territoriais adoitan provocar o baleiro dos espazos contiguos, porén, as poboacións desta área agrupan aproximadamente 150.000 habitantes e unha actividade incesante. Malia que a provincia está separada do país veciño por apenas setenta dos 1.200 quilómetros que percorren a fronteira portuguesa, é por ese 5 por cento do tramo por onde circula a metade de todo o tráfico entre ambos Estados. Mentres que provincias como Salamanca, León ou Zamora viven de costas ao territorio limítrofe, Galiza, e particularmente o Baixo Miño, sempre viviron de cara a Portugal. As augas do río son o espello no que se miran poboacións xemelgas: Tui e Valença, Tomiño e Vilanova da Cerveira, A Guarda e Caminha, Salvaterra e Monçao… Os pasos fronteirizos son, máis ca nunca, iso, pasos dun fluír continuo dun lado ao outro. Os pobos da raia fican unidos por cinco pontes situadas en Goián, Salvaterra, Arbo e Tui, que ten dúas, ademais de polo ferri que une A Garda con Caminha. Pero toda esa vida compartida quedou quebrada, como tantas cousas, pola crise sanitaria da COVID-19.
O peche de fronteiras coa crise da COVID-19
O peche de fronteiras supuxo, en palabras da AECT, o levantamento dun verdadeiro Muro de Berlín entre poboacións irmás, que nin sequera cesou coa fin do estado de alarma ou ante o feito de que Galiza fose a primeira comunidade autónoma en alcanzar “a nova normalidade”. En base a esa visión centralista e descoñecedora da realidade miñota decidiuse que o territorio ficase practicamente incomunicado ata a levantamento xeral da fronteira portuguesa o 1 de xullo. Unha decisión totalmente allea a criterios sanitarios pois a incidencia da COVID-19 nos concellos limítrofes é similar en ambos lados da raia e de moi baixa intensidade. Desde o inicio do Estado de Alarma, o único paso que se mantivo aberto foi o que une Tui con Valença. Iso provocou un importantísimo trastorno para a clase traballadora, que foi analizado pola Universidade de Vigo nun informe impulsado pola AECT e a Deputación de Pontevedra. Nel recollíanse casos como o de Jorge, que ao ser farmacéutico continuou traballando durante todo o confinamento. Pero o traslado desde a súa casa de Monção ao seu posto en Salvaterra do Miño, a apenas dous quilómetros, obrigáballe a percorrer preto de cen ao día para alcanzar o único acceso posíbel: o da ponte de Tui. E o mesmo lle pasou a Cecilia tan pronto como se permitiu retomar a actividade económica. Esta veciña de Arbo, propietaria dunha perruquería en Melgaço, empregou diariamente dúas horas para realizar un traxecto que antes lle levaba oito minutos, pois os 7 quilómetros que separan a súa casa do seu negocio, mudaron durante semanas, ata o 15 de xuño, en 76: os 36 de Arbo a Tui máis os 40 que van de Valença a Melgaço. E volta.
E así un día e outro, durante semanas. O horario laboral viuse incrementado por viaxes moito máis longas e colas quilométricas orixinadas pola obrigatoriedade de realizar os controis esixibles na pandemia no único punto que ficaba aberto. A mobilización dos concellos de ambos lados conseguiu que o 15 de xuño se abrisen o resto de pasos entre Pontevedra e Portugal, pero só para o tránsito de persoas traballadoras, de luns a venres, e en horario reducido: de oito da mañá á dez da noite.
Sendo un importante avance para perfís como o de Jorge ou o de Cecilia –o número de persoal transfronteirizo estaría preto das 6.000 persoas - non alivia a crise económica dos negocios asentados nas vilas da raia que, cos seus gobernos locais á cabeza, veñen insistindo, unha vez e outra, que a súa clientela se reparte a ambos lados desa liña, imaxinaria para os pobos, imposíbel de franquear para Lisboa e Madrid. É probábel que volvan pisar antes Goián un vasco, un murciano, un belga ou un francés, que un veciño de Vilanova, a pesar de que a este lle levaría apenas uns minutos facelo andando e que a súa relación coa veciñanza de Tomiño é tan estreita que ata comparten servizos como a Escola de Música, situada no concello galego, ou a piscina municipal de Vilanova da Cerveira, onde a metade das inscricións corresponden a persoas do país veciño. Así, a decisión política fixo que estes negocios subisen a persiana cun hándicap engadido: a imposibilidade de recibir a boa parte da súa clientela. Calquera que acudise algunha vez a unha feira de Valença e comprobase a porcentaxe de visitas galegas vai entender o problema: Onde Madrid e Lisboa ven fronteiras, os concellos miñotos ven sendas.
Unha relación histórica marcada polas decisións da afastada Meseta
É indubidábel que esta especial relación que existe entre Galiza e o norte de Portugal afunde as súas raíces en séculos de historia compartida, nun territorio único —cos mesmos costumes, coa mesma lingua— que se estendeu do Cantábrico ao Douro ata a independencia portuguesa no século XII.
En sintonía co defendido pola AECT, o profesor da USC Carlos Barros explica no seu traballo sobre a fronteira medieval, que ata a demarcación da liña portuguesa en 1169 as dúas beiras do Miño constituían “unha marca, unha rexión de fronteira máis ca unha liña definida e estábel”, e incide tamén na escasa importancia que lle deron tanto o pobo galego como o portugués a esta fronteira fixada polas disputas das monarquías medievais. Eles sempre se miraron de fronte mentres lles daban as costas ás decisións tomadas na Meseta, tan lonxe deles tanto física como emocionalmente. “Unha cousa é a fronteira política e outra a mental” defende o profesor. E así se mantiveron as cousas durante séculos. A finais da Idade Media as relacións seguían sendo “intensas e cordiais”: “A xente vivía como se non houbese fronteira. Acostumaban os galegos casar en Portugal, levar o gando pastar a Portugal, ordenar sacerdotes en Portugal ou viceversa”. O propio rei portugués Afonso V intentaba poñer fronteiras ao tempo que daba cartas de veciñanza a vilas galegas como A Guarda ou Tui para que puideran seguir vendendo ou mercando nas feiras de Caminha ou Valença sen pagar tributos, igual que os portugueses. Será a transición á modernidade e a emerxencia do Estado o que varíe “a concepción medieval das fronteiras como un sistema de pontes” cara un “proceso de concentración da soberanía e de control comercial, fiscal, xudicial, cultural, das fronteiras entre os Estados”.
Mais nin as fronteiras nin as guerras pola hexemonía peninsular entre Castilla e Portugal, —que dividiron o reino de Galiza entre os partidarios dun e doutro bando e deron orixe a alcumes inxuriosos como “chamorro”, presente no territorio ata mediados do século XX— lograron poñer fin ás boas relacións. Tampouco as ditaduras de Salazar e Franco. Os pobos souberon, máis unha vez, mirar de fronte ao país veciño e a fronteira converteuse en lugar de acubillo e solidariedade, no que moitas mans portuguesas prestaban auxilio ás persoas que fuxían da barbarie franquista. Foi tamén barreira contra a fame, pois moitas mulleres de familias represaliadas conseguiron cartos pasando produtos de primeira necesidade como o café ou o aceite: Vivindo do estraperlo, ou do pisco, como lle chaman nas vilas miñotas.
Os máis de oito séculos de barreiras chegaron á súa fin en 1995, cando España e Portugal se adheriron ao tratado de Schengen, que dez anos antes, no marco da Unión Europea, asentaba as bases da eliminación das fronteiras interiores entre os países asinantes.
Xusto no 25 aniversario da efemérides, o virus que impuxo a distancia social veu para lembrarnos que non é unha fronteira, senón as decisións políticas tomadas desde lonxe, a que separa as vilas xemelgas da raia miñota.
