“Con Pardo Bazán a dereita lograría introducir a súa ideoloxía en Meirás á vez que silencia de novo as vítimas”
“Que a primeira indemnización sexa a favor da familia do ditador cando as vítimas non tiveron nin o máis mínimo recoñecemento é dunha indignidade inasumíbel”
“Que o Supremo teña que avaliar o contexto da ditadura é bo. Coñeceremos o grado de madurez democrática do poder xudicial”
-Ímonos retrotraer ás orixes. Como se inicia a súa loita en pro da devolución do Pazo de Meirás?
-Fanme moito esta pregunta e custa contestar porque empezou sendo moi novo arredor do que lle aconteceu á miña avoa, o meu pai, os meus tíos… Fora algo que causaba moita dor, do que só o meu pai falaba porque era pequeno cando sucedera. E aínda así, custaba convencelo. Que falase a maior das miñas tías era xa imposíbel, rompía a chorar da dor só con pensar en aquilo. Así que me puxen a investigar nos arquivos e dinme conta de que, para entender a historia da miña familia, tiña que saber que pasara coa residencia de Franco.
– Cómo se supera o hándicap de non ter feito nunca unha investigación así?
– Na actualidade xa non queda ninguén que vivira aquela historia en primeira persoa pero cando eu empecei, si, así que comecei coas testemuñas. Por iso me causa tanta dor que a Audiencia Provincial fale da memoria oral con tan pouco respecto, porque foi a que me puxo no camiño dun relato logo corroborado con documentos. Facelo non foi doado porque, en xeral, aléganse razóns legais para non facilitalos: segredos de Estado, protección de datos… Son moitas as leis que evitan que se poida investigar o franquismo. Ademais, no proceso de Meirás houbo un gran protagonismo de corporacións locais e, agás no caso das máis grandes, o que atopas como arquivo nos concellos é unha sala chea de papeis sen orde nin persoa encargada. Pero, finalmente, conseguimos corroborar documentalmente o que a memoria oral adiantara.
-Fala en plural porque á súa investigación sumouse o historiador local Manuel Pérez Lorenzo.
– Si, era necesario organizar toda a memoria oral e a documentación, e contextualizala nas diferentes etapas do franquismo, que non é igual, evidentemente, en 1938 que en 1960. Para axudarme con iso incorpórase ao traballo Lito, que tiña unha enorme bagaxe no estudo da II República e o franquismo en Sada e a contorna. Entre os dous, poñendo en común investigacións, conseguimos artellar o relato que se recolle no libro.
–A publicación de Meirás: un Pazo, un Caudillo, un espolio e a campaña que realizaron por todo o país para divulgar o acontecido co Pazo foi un fito que logra cambiar ante a opinión pública o relato franquista do agasallo. Pero, como se consegue dar o salto para que ese masivo apoio popular se traduza nunha implicación unánime e sen precedentes das administracións públicas: Concellos, Deputación da Coruña, Parlamento e Xunta?
– A loita chega ás institucións desde a morte de Franco, por exemplo a través da petición de devolución que fai a Esquerda Galega de Camilo Nogueira. Logo, no 2005, canalizouse o sentir popular a través da CRMH da Coruña, e no 2017 conflúen distintas circunstancias que lle dan outra dimensión: a Fundación Franco anuncia que se encargará das visitas e fai alarde de que realizará un relato de posta en valor do franquismo, nunha nova volta de torca de impunidade e insulto ás vítimas. Isto provoca que a Deputación de Coruña a través da súa vicepresidenta, Goretti Sanmartín, busque o xeito de dar o salto da reclamación social á institucional. E nese intento vai máis alá de implicar á Deputación: crea a Xunta Pro Devolución do Pazo e nela dá oco a outras institucións afectadas e tamén ao movemento memorialístico, á Universidade ou á Real Academia Galega, que como a Deputación participara tamén no falso agasallo ao ditador.
– Ese é o primeiro paso pero após lógrase unha unanimidade no Parlamento de Galicia, impensábel hai uns anos.
– Porque a Xunta pro Pazo, ademais de canalizar o traballo de reclamación e divulgación, dota o relato de informes históricos e xurídicos que serven para montar a estratexia de devolución a coste cero. Esa é a xénese do salto. En base aos informes que avalan a estratexia, o Parlamento pide por unanimidade ao Estado, que era o que tiña a lexitimidade para actuar, que presente a demanda. E ao goberno central non lle queda outra que facerse eco do que en 2017 xa era un clamor unánime da sociedade galega.
-A primeira sentenza, que recoñece a titularidade pública do Pazo e nega calquera tipo de dereito á familia Franco, foi unha vitoria rotunda. Que sente cando a coñece?
– A sentenza xa veu precedida de moi boas sensacións. Non me colle de sorpresa porque Lito e máis eu non só participamos na elaboración da demanda aportando documentación, tamén fomos peritos do Estado e declaramos durante máis de seis horas no xuízo. Por vez primeira, podemos falar en sede xudicial do contexto histórico en que se produce o espolio de Meirás. Para entender o que pasou era fundamental falar de represión, de extorsión, de abuso… e se nos deixou facelo. Cando chega a sentenza, o que vemos é que recolle perfectamente iso: como o fascismo foi a base do estado totalitario existente ata 1975 e, tamén, o fraude de lei que cometera Franco para facerse cunha propiedade que era da xefatura do Estado e que nunca debeu pasar á súa familia. Ademais recoñece a mala fe, é dicir, fai o único correcto nunha democracia.
-Tras o recurso da familia chega o fallo da Audiencia Provincial que aínda recoñecendo a titularidade do Estado, supón un paso atrás porque descarta a mala fe e establece unha indemnización para a descendencia do ditador.
-O fallo da Audiencia é inasumíbel para as vítimas do franquismo. Recoñece o fraude nas escrituras pero libera a Franco da culpa. Di que é responsabilidade doutras persoas que, sen que el o soubese, realizaron a extorsión para poder darlle o Pazo. Pero os que estudamos Meirás sabemos, e xa demostramos, que Franco e Carmen Polo, que é a que se ocupa de todo nos primeiros meses, dirixen todas e cada unha das decisións que se toman en Meirás. Por iso, ler nun papel oficial, no que se recolle a sentenza, que os desculpan das irregularidades é, non só sorprendente, senón indignante. O mesmo cando di que é un agasallo persoal a Franco porque o caudillo de Dios non pode ser unha administración, só pode ser el.
– Ademais dos condicionantes ideolóxicos, a sentenza amosa, como vostede apuntaba, certo desprezo pola memoria oral e, polo tanto, polo relato das vítimas…
– Hai un absoluto desprezo á memoria oral sen ter en conta que o dereito civil acepta en calquera litixio sobre a propiedade a declaración das testemuñas e, polo tanto, a memoria oral. En cambio, aquí se alega que se non hai documentos que recollan a extorsión a alguén, non se pode avalar. Sería case tanto como dicir nun xuízo por atraco, que se o atracador non levanta acta do acontecido non hai probas porque o que digan as persoas atracadas non serve.
– Tamén hai un relato moi pouco crítico coa Transición, a pesar de que posibilitou o mantemento do espolio durante corenta anos.
– A sentenza provincial xustifica precisamente o feito de que non se reclamase a propiedade durante corenta anos e exculpa totalmente a Transición, cando é nese período histórico, xa morto o ditador, que se crea o señorío de Meirás para a viúva e tamén o ducado de Franco. É dicir, que se converte a ditadura en nobleza. Inaceptábel. E inaceptábel é tamén, desde o punto de vista ético, histórico e xurídico que, en base a esa suposta inocencia de Franco e de toda a súa familia se fale de indemnizar aos netos polos gastos que houbese desde 1975. Nesa data é propietaria a viúva do ditador, como dixen presente nos manexos de Meirás desde antes ca el. Éo ata 1988 que morre, e desde ese ano ata 2017 a dona é a filla. Polo tanto, de ter que darlle indemnización aos netos sería deses tres anos, desde 2017, e non dos 45 que pasaron desde 1975.
– Como se asume en democracia, aínda entendendo a igualdade de calquera persoa ante os dereitos que recolle a lei, que se fale de indemnizar á descendencia de quen fixo o espolio en Meirás e non as familias das súas vítimas?
-Moralmente, que a primeira vez que unha sentenza recolla indemnizacións polo que pasou en Meirás sexa a favor da familia do ditador e non, como dis, das vítimas, que non só non lograron reparación económica senón nin tan sequera o debido recoñecemento, é dunha indignidade inasumíbel non só para o movemento memorialistico senón para a sociedade en xeral e para o propio Estado democrático, que debe facer unha condena rotunda das ditaduras e consecuentemente impedir que se obteñan beneficios dun xenocidio. Por iso sacamos o manifesto.
-O manifesto e a súa campaña mediática e de recollida de sinaturas xorden porque o Estado e a Xunta, pese á gravidade do fallo da Audiencia Provincial que vén de explicar, rexeitan nun primeiro momento recorrer. E conseguen que muden de opinión e o 9 de marzo anuncien o recurso. A que achaca o cambio de postura?
– Creo que Madrid daba por feito que a súa negativa de recorrer non ía provocar tensións. Pero en Galiza somos grandes coñecedores do espolio de Meirás e en 48 horas o manifesto pedindo o recurso logra 2.000 sinaturas que se converten en 3.000 ao dia seguinte. Iso amosa un grado enorme de indignación que se reflicte tamén na unión sen fisuras do movemento memorialístico galego e na postura do resto de administracións implicadas no proceso: Concellos de Sada e A Coruña e Deputación, que din que si van recorrer. Toda esa mobilización, incluídas as reunións que mantemos no Parlamento, fan que o Estado reconduza a situación. E creo que toda a sociedade galega debe felicitarse pola vitoria de lograr que o Estado defenda valores democráticos. Esa é a esencia do movemento memorialístico: falar do pasado e reclamar verdade e xustiza supón loitar para facer unha sociedade mellor.
-Ten fe no Supremo? No caso hipotético de que recolla a boa fe da familia, e mesmo mantendo a titularidade pública do Pazo, estariamos mellor ou peor que antes de iniciar a loita xudicial?
-Non teño fe no Supremo porque xa nos ten dado bastantes desgustos respecto ao que tería que ser un funcionamento normal nunha sociedade democrática. Pero o feito de que o máis Alto Tribunal do Estado español se teña que pronunciar sobre a esencia do franquismo, que teña que avaliar o contexto da ditadura é bo. Coñeceremos o grado de madurez democrática do poder xudicial. Se nos dá un desgusto é mellor que o saibamos, que teñamos claro cales son os poderes que aínda operan no Estado. Valería a pena a derrota se iso nos fai saber en que marco nos movemos.
– Insisten vostedes moito en que a loita por Meirás é allea a calquera obxectivo material, é dicir, que non se iniciou para conseguir un ben senón para denunciar a impunidade franquista que a propiedade simbolizaba.
– Exacto. Nesas reunións cos grupos parlamentares algúns non entendían como considerabamos unha derrota unha sentenza que facía, cito textualmente, “que os Franco tiveran un pazo menos e o pobo un pazo máis”. E nós insistiamos no que acabas de dicir. Pazos en Galiza hai moitos pero a importancia de Meirás reside en que era unha illa de impunidade nunha democracia, unha anomalía que se utilizaba para engrandecer un réxime xenocida. O que queremos non é o ben en si, senón acabar con esa impunidade. E o relato da Audiencia non o fai.
-Máis alá do que ditamine o Supremo, fica pendente unha nova loita que é a dos futuros usos do Pazo. Cal é a súa postura ao respecto?
– Consecuentemente co que acabo de dicir, co feito de que esta loita se fixese non para conseguir un ben patrimonial senón para denunciar o franquismo, o único uso posíbel é converter Meirás nun lugar de recoñecemento ás vítimas. Niso imos estar. Non estariamos falando do Pazo se Franco non dera un golpe de Estado no 36 e estivera logo case corenta anos ocupándoo. Se non temos isto en conta estaremos cometendo un segundo espolio e mandando de novo ao esquecemento ás vítimas.
-Pero a Xunta fala de converter o Pazo nun faro do feminismo no que se saliente, nomeadamente, a figura de Emilia Pardo Bazán. Cre que está utilizando, como di a oposición, a escritora e a propia loita feminista para branquear o fascismo e para afastar de Meirás a memoria como fixo no seu día en San Simón coa súa denominación como illa do Pensamento?
– Resulta moi evidente. Incluso penso que se Emilia Pardo Bazán levantase a cabeza cuestionaría o relato que do seu pensamento se está a facer de xeito interesado. A utilización de Emilia Pardo Bazán é unha manobra perversa da dereita galega e a Xunta. Ela era moi conservadora, reaccionaria e defendía a monarquía absoluta. O seu modelo de Estado estaba moi próximo ao da dereita española. E iso buscan en Meirás, non o tributo a unha escritora galega ou ao feminismo. Con Pardo Bazán, a dereita lograría introducir a súa ideoloxía en Meirás á vez que silencia de novo as vítimas. Emilia Pardo Bazán ten que estar en Meirás única e exclusivamente en relación co relato que explica a propiedade, pola súa vinculación co Pazo e o deseño das Torres. Nada máis. A súa obra, o seu pensamento, os seus estudos teñen que estar na Casa-Museo da Coruña porque para iso foi doada pola súa filla. Calquera postura diferente a contar o que Meirás supuxo durante corenta anos de ditadura e durante a reivindicación da propiedade realizada pola sociedade democrática nos corenta seguintes a fin de reverter un relato noxento, sería branquear o fascismo e tapar a historia do pobo represaliado.
Críticas ao papel que está desempeñando a RAG no debate dos futuros usos do Pazo
-Utiliza a Xunta a dous símbolos da cultura galega como son a Real Academia Galega e a editorial Galaxia para esta fin? A presencia do presidente na presentación dun libro sobre Pardo Bazán a principios de mes foi moi cuestionada…
– Totalmente. Como xa dixen, en 1938, sen dúbida influída polo contexto ditatorial, a Real Academia Galega colabora no mal chamado agasallo de Franco e sen embargo, igual por descoñecemento, nunca condena aquel proceso. Sorprende que non o faga pero que si colabore en silenciar as vítimas cunha tremenda campaña de reivindicación dunha constante presencia de Emilia Pardo Bazán en Meirás. Non en relación coa propiedade senón introducindo o seu pensamento e os seus valores. Eu non creo, e isto, claro, é unha opinión persoal, que deba ser ese o seu papel. Por iso vouno denunciar sempre, como integrante do comité de expertos nos que tamén está representado a RAG. Fareino polo que supón de ocultación ás vítimas e de dano á memoria.
-Esa postura belixerante coa memoria das vítimas por parte da Xunta de Galicia contrasta, en certo modo, coa mantida polo Partido Popular no debate do 10 de marzo, cando se aprobou por unanimidade unha proposta do BNG para apoiar o recurso.
– O PP, como outras forzas e administracións, chega á loita de Meirás tras un arduo traballo pola nosa parte de investigación e documentación. Hai tres anos non estaba nese punto. Se modera a postura é empurrado pola sociedade. As evidencias non lle deixan manter o relato e acepta a devolución, pero iso non implica renunciar a súa ideoloxía que, como dixen, é moi próxima á de Pardo Bazán.
-O deputado socialista Pablo Aranguena minimizou e mesmo diría que ridiculizou nese mesmo debate a importancia do movemento memorialístico na loita de Meirás. Doen máis este tipo de actitudes cando chegan dunha formación na que militaron tantas vítimas da represión?
– Máis alá da súa opinión persoal, un cargo público está na obriga de respectar o movemento memorialístico galego, e el ridiculizou a mobilización levada a cabo desde hai anos, cando unha pancarta era o único xeito que tiñamos de facer visíbel a impunidade de Meirás. Hai persoas, como as 19 de Meirás, que se enfrontan a condenas de moitos anos por unha denuncia da descendencia do ditador… Eu mesmo estou denunciado por divulgar o espolio. Burlarse diso e poñer, porén, en valor o que fixo o Estado, cando só se moveu empurrado polo pobo galego, é tremendo. Debería pedir desculpas porque ademais no primeiro minuto da intervención bateu o récord de contar mentiras, chegou incluso a negar que o Estado anunciase que non ía recorrer. Terrible.
-Non lle gusta a vostede que enfoquemos a loita de Meirás na súa avoa, que sendo viúva foi botada da súa casa para poder ampliar os terreos do ditador. Mais, canto influíu en vostede ser neto de Josefa Portela, e de Francisco Babío, asasinado pola garda civil dunha malleira tras o seu apoio á revolta agraria ocorrida en Meirás en 1933?
-Ser neto de Francisco e Josefa, fillo de Juan, e sobriño de Josefa e do resto da descendencia está na xénese de todo. Como che contaba, é por iso que empezo nesta loita. Se non lle acontecese iso á miña familia é posíbel que nunca se me dera por esta investigación tan complexa e que demandou tantas horas de traballo. Sen embargo, fíxate que curioso, a historia da miña avoa é na que máis cuestións sen resolver nos quedaron. Seguramente polo silencio que se autoimpuxeron para que os que viñamos detrás non nos meteramos en problemas.
– Con vostede non o conseguiron, e nesa revolta de 1933 tamén participou o bisavó de Manuel Pérez Lorenzo, así que parece que o da loita vai na xenética.
-(Ri) Na miña familia dino, que este espírito combativo me vén do meu avó. E é certo que Lito tamén estudou moito ao seu bisavó, José Monzo, unha figura tremendamente importante para entender a Sada republicana e progresista, a Sada do Ateneo Republicano. Vainos na xenética e vainos nos valores herdados, que o franquismo tapou e que ambos loitamos por recuperar. Como di un curmán meu: deixaron todo atado e ben atado e tamén tapado e ben tapado. E contra iso loitamos.
