Juan Óscar Otero Lago (Arxentina)
Cada 14 de abril lémbrase na páxina oficial do Concello de Mos o Día da Américas. Valoramos a re lembranza do Concello aos emigrados mosenses nas tres Américas. Pero é realmente unha conmemoración na que os americanos se senten irmáns? Existe a verdadeira Unidade das tres Américas?
Esta conmemoración celebrouse por primeira vez en 1931 e elixiuse esta data, xa que ese día en 1890 creouse a Unión de Repúblicas Americanas no distrito de Columbia en Washington nos EEUU. Cando se decreta esta conmemoración en 1931 o presidente dos EEUU era Herbert Hoover que dirixiu unha campaña deportando a case dous millóns de inmigrantes do seu territorio a México. Actualmente moitos países Latinoamericanos son bloqueados por outros “irmáns americanos”, ademais de disputas territoriais entre nacións.
Pero o 14 de Abril conmemórase tamén unha data moi especial e moi importante que é a Proclamación da II República e o meu recordo a unha figura crave dentro da historia do Concello de Mos, Segundo Pampillón Rodríguez, Alcalde de Mos (1936-1976).
Sempre o 14 de abril é un día de reencontros e recordos. Quixese evocar co meu testemuño dese día hai moitos anos, cando asistía ao acto da II República sendo moi novo.
Miraba a eses homes discernir desde a miña butaca no teatro Bambalinas que pertence á Federación de Sociedades Galegas . Alí estaban case todos os homes e mulleres do exilio español en Arxentina.
Abriuse o pano, interpretouse o himno de Rego e os asistentes aplaudían o discurso do Presidente da República Española don Claudio Sánchez Albornoz. Ao seu lado, Antonio Alonso Ríos Presidente do Concello de Galiza e os invitados Lorenzo Varela , Leandro Pita Romero, Luís Seoane , Maruxa Mallo, Arturo Cadrado, entre outros.
A República en case cinco anos deixou un inmenso legado. É certo, a República como sistema de goberno funcionou no exilio pero a súa transcendencia foi outra. Os seus principais protagonistas chegaron nos barcos. O ensino desa República desembarcou nos distintos portos como faro de liberdade. A República Española non morreu.
O exilio fixo importante a Galicia e aos seus homes. Un deles que coñecín sendo moi novo, foi Segundo Pampillón Rodríguez, que realizou unha tarefa encomiable para a Galicia na diáspora. Aínda lembro ese encontro.
-Boas noites alcalde, que grato velo a vostede neste día tan importante para a II República.
Foron as miñas primeiras palabras nese 14 de abril nun Bos Aires outonal pero coa sensación que Galicia florece sempre nese día. Con Segundo acompañado pola súa esposa Maruja Paz fomos ao Café Tortoni a metros do acto central. Sabía que estaba a camiñar cun personaxe vivinte da historia de Mos, tal vez da miña historia. Transmitíame anécdotas e feitos que sempre lembrarei.
Como esquecer a Segundo Pampillón que foi fundador de Acción Republicana e elixido alcalde de Mos por Esquerda Republicana o 9 de marzo de 1936 ata o 1 de febreiro de 1976. Corenta anos como alcalde? Non, apenas foron uns poucos meses pero cunha profunda pegada que o tempo non borrará. Sempre llo recoñeceu como alcalde en América debido a que sempre se respectou a vontade popular do seu Concello e os seus cidadáns.
Mentres camiñabamos cara á cafetería, expresábame …”propúxenme trazar unha liña puramente democrática, popular e republicana. Durante a miña xestión realizouse o plebiscito o 28 de xuño de 1936 co triunfo para a anhelada Constitución de Galicia. Tiven conciencia da responsabilidade que asumín desexando sempre exaltar a Galicia, só a Galicia e a Mos”.
Só unhas poucas sesións ata o 18 de xullo de 1936 cando el mesmo pecha o Concello apagando o candil e comeza a noite máis triste para España, para Galicia e a comarca de Mos.
“Recordo que aos poucos días, o 2 de agosto, fun detido en Petelos; fun obrigado a asinar unha acta de renuncia ao meu cargo, sendo designado Paulino Pérez Rial no meu lugar por orde militar. O meu pai Anacleto Pampillón que tamén foi alcalde de Mos en dúas oportunidades en 1921 e 1932, sempre me expresaba que me coidase do año vestido de lobo e tiña moita razón. Fun inculpado de numerosos cargos entre outros actos que non quero nin lembrar todos eses cargos inventados, unha verdadeira fabula. Posteriormente fun sometido e xulgado”.
“Esas noites eran unha autentica caza de mosenses. O concelleiro e o meu amigo Amante Pereiro Bernárdez que era veciño de Pereiras e presidente da sociedade de serradoiros, o concelleiro Salustiano Romero.
Rodríguez de 31 anos obreiro do ferrocarril , ambos foron xulgados en Pontevedra por rebelión militar. José Recuncho Fernández puido fuxir, sendo posteriormente exiliado. Outro foi o destino do meu amigo Fermín Quijeiro González un labrador de 32 anos da parroquia de Guizán. Foi asasinado o 8 de agosto sendo o seu fusilamento rexistrado na entrada de Vigo -Redondela. Todos concelleiros elixidos pola Fronte Popular”.
-Alcalde, rexistráronse moitos mortos ou secuestros, como os lembra?
“Se os camiños e os montes falasen sería outra a verdade e a xustiza. Se as cunetas fosen o Nilo e abrisen as súas augas, atopariamos aos desaparecidos. Sabes, moito debémosllos aos escritos que chegaban a Bos Aires desde Mos ,Porriño, Vigo e Lavadores. Na Sociedade de Porriño escribíronse nas actas as denuncias recibidas, os asasinatos, todo está nas Actas. Por iso creo na valentía dos carteiros de Galicia que eran os nosos aliados e nas nosas familias que eran valentes e arriscadas para que algún día se soubese a verdade. Pero sabes cantos fusilados desde que se iniciou a contenda? Foron 22 persoas ata o ano 1937. Todo moi triste e horrendo no meu Concello”.
-Pampillón , como foi a súa chegada a Bos Aires, sabendo de tantos perigos existentes?
“Déixame dicirche Rapaz que ata chegar a Bos Aires tiven que pasar por moitas dificultades. Primeiro fun enviado a Tui, máis tarde ao frontón de Vigo e logo ao cárcere da rúa do Príncipe. Estas mans que observas eran o dialogo que mantiña cos achegados desde a xanela do cárcere. Aínda que o meu corpo estaba preso, a mente estaba libre e seguía pensando de que maneira podía chegar nalgún momento para estar coa miña muller e a miña familia .O meu sogro era o médico Manuel Paz Varela a quen moito debo agradecer polas súas xestións. Era moi querido en Mos e en Porriño, escritor de novelas, activo organizador de faladoiros do Ateneo de Vigo e axudaba aos enfermos necesitados que por certo, eran moitos. Penso no meu sogro e evoco na miña memoria todo o que foi e o que agradecín a el e grazas a el, a miña liberdade”.
“Por certo, o contacto en Arxentina era o meu irmán Cándido que estaba aquí en Bos Aires e reclamábame, previamente estaba Maruja en Portugal e puiden chegar con Maruja e o noso fillo Enrique á Arxentina o día 6 de abril de 1937.Asegúroche, que desde Xullo do 1936 ata abril de 1937, nosa vida foi un calvario pero chegamos a salvo”.
-Alcalde Pampillón deixou atrás o cárcere pero a súa convicción nunca a abandonou, como foi a súa vida para conseguir desde o exilio unha reivindicación da Galicia Republicana?
“A loita nunca a abandonei e o meu ideal galeguista sempre o mantiven. Ao arribar ao porto de Buenos Aires contactei cos exiliados do Centro Republicano onde ao pouco tempo ocupei un cargo directivo. Os anos foron pasando e a fin da segunda guerra mundial era inminente. Esperabamos que os aliados ingresasen a España para restablecer a II República pero non foi así. As campás de Notre Dáme repenicaban anunciando a fin da guerra, a catedral de Buenos Aires facía o propio, con todo as igrexas de España gardaban silencio. Os exiliados españois de “A Nove” ingresaron a Paris nos distintos blindados, eran voluntarios que abrazaron as causa da liberdade, realmente eran uns combatentes da liberdade, pero non sucedeu en España”.
-Alcalde Pampillón, Como foi a súa actuación no Consello de Galiza?
“O Consello de Galiza tivo como inicio unha reunión en decembro de 1944 en Buenos Aires. A suxestión foi de José Antonio Aguirre a Alfonso Castelao que por aqueles anos atopábanse en Nova York. Aguirre foi un militante do Partido Nacionalista Vasco e ademais de Lendakari. Á formación do Concello, adheriron Suarez Picallo, Antón Alonso Rios e Elpidio Villaverde, pero non todos consideraban favorable esa creación polas disputas da Galicia interior e exterior. A Alianza Nacionalista Galega que estaba constituída en México negábase á constitución do Consello, non aceptando aos deputados elixidos nas últimas eleccións. En Francia, constituíuse o Bloque Nacional Republicano Galego que foi unha aglutinación de ideas e partidos entre eles había comunistas, socialistas e anarquistas, ademais personalidades como Manuel Portela Valladares e Enrique Líster. Negaban a creación do Consello de Galiza. Logo de 16 anos da formación e aceptei o cargo, pero foi unha decisión puramente testemuñal”.
-Dígame Alcalde, consideraba vostede que o cultural era máis importante que o político?
“Fun vicepresidente de Esquerda Republicana no exilio, pero sabía que o camiño era outro, o desenvolvemento cultural na emigración e o empeño para que o noso idioma mantivésese activo esa era o meu propósito. Creamos dentro do Centro Gallego, o Instituto Arxentino de Cultura Galega. Alí, na nosa imprenta, editáronse libros de peto para os estudantes de Santiago, eran pequenos libriños cos clásicos autores galegos . Pensar que moitos estudantes foron detidos e encarcerados por posuír eses libros. A barbarie das autoridades gobernamentais e a policía impedía a súa lectura”.
-Volvamos ao tema Alcalde, a súa actividade no desenvolvemento cultural en Buenos Aires.
“Durante a presidencia de Juan D. Perón (1946-1955) sentimos perseguidos, mellor diciloobservados, pero sen perder a liberdade de expresar. Franco necesitaba aliados e non os atopaba. Atravesaba un illamento internacional e necesitaba países que o axudasen a paliar as necesidades económicas. A viaxe de Eva Duarte de Perón a España en 1947 produciu un achegamento entre as dúas nacións pero resultaba difícil de entender para nós. Cando Eva foi a Vigo, visitou a “Casa do Pescador” e faloulles aos traballadores do mar. Entre eles habían varias personalidades, como o sindicalista marqués de Valterra”.
-Perdón Alcalde, un sindicalista con título nobiliario?
“Resúltache curioso, así é, chamábase Pascual Díez de Rivera e Casares, eran cousas que pasaban na Galicia Franquista. A visita tivo moita repercusión nos medios de España e de Arxentina. Franco non a pasou ben e a Sra. de Perón tampouco. Ela pulaba pola mellor distribución da riqueza, a cuestión social, menos ricos e menos pobres, etc”.
-Volvamos ao tema alcalde, Cal foi a súa actividade no desenvolvemento cultural en Buenos Aires?
“Si, déixame dicirche que a partir da viaxe da Sra. de Perón todo cambiou. O Centro Gallego izou por primeira vez a bandeira rojigualda. A biblioteca do Centro Gallego comezou a recibir libros e revistas ofrecidas pola Embaixada de España. Había unha Fundación que se chamaba Eva Perón e o Centro Gallego entregou unha importante doazón en efectivo e coma se fose pouco o matrimonio Perón foi declarado membro honorífico da Institución”.
-Nos anos seguintes vostede seguiu traballando nos medios gráficos e incluso na radiofonía?
“Foron anos marabillosos, alí naceu unha amizade con Luís Seoane e Rodolfo Prada. En 1948 realizouse a primeira exposición do Libro Galego en Buenos Aires e xurdiu a extraordinaria revista” Galicia Emigrante” da cal Seoane era director. A idea era mentalizar á comunidade galega que a prensa escrita e radiofónica era a mellor maneira de captar a atención dos emigrantes e os seus fillos. A reivindicación da nosa lingua era un dos temas abordados. A revista publicábase en castelán debido a que a lexislación arxentina non permitía noutro idioma. Buscabamos que os mozos emigrantes achéguense ao galego. No ideolóxico outorgámoslle unha identidade propia tomando unha característica galeguista marxista. As emisoras Radio Liberdade, Porteña e Arxentina transmitían os días domingos diversos programas e en Radio Nacional, que chegaba a todo o país, tiven o programa Galicia América de gran repercusión na colectividade non tan só galega senón española. Outro acontecemento de importancia foron as Xornadas Patrióticas Galegas que tiven a honra de organizar. Levamos os nosos Conxuntos de baile e nosos Coros ao teatro Colón de Buenos Aires. Asegúroche que había máis de Galicia en Arxentina que na propia Galicia, moito lembraba ao noso mestre Castelao “ Buenos Aires é a Galicia ideal” .
-Alcalde, volveu a Mos?
“Regresamos no ano 1958 pero non me adaptei e seguín traballando no establecemento madeireiro do meu pai, aínda vivía Franco. Era unha situación aínda moi difícil e optamos con Maruxa volver á Arxentina en 1962. Había moito que facer en Buenos Aires e estaban aquí todos os meus afectos”.
-Como quixese que o lembren?
“Lembren…son un de tantos homes e mulleres que chegamos aquí cun ideal logrando facer que Galicia sexa unha República cun sentido democrático pleno. Se é posible que lembren e valoren tanto sacrificio, a Castelao, Lorenzo Varela, Luís Tobío, Seoane, Díaz Pardo, Arturo Cadrado, etc . Foron moitos, eu apenas un elo do exilio galego. Cada vez que vou ao Centro Galego que é a miña segunda casa ou como di Maruja, esa é a túa primeira casa, miro o busto de Castelao e penso se valeu a pena tantos anos de exilio e persecución. Sabes, valeu a pena e se tivese que facer o mesmo realizaríao. Nós quixemos e puidémolo e foi meritorio o logro”.
Foi unha das últimas veces que puiden falar con el. Logo estivo na residencia do Hogar Galegos para Anciáns na localidade de Domselaar, partido de San Vicente, Provincia de Buenos Aires e faleceu alí en 1980 con 73 anos.
Pasaron moitas décadas desa conversación e manteño vivo o seu legado e cáusame estrañeza que moita xente non o lembre no seu Concello de Mos. Simplemente para moitos é só unha rúa co seu nome. Existe unha lei denominada Memoria Democrática aprobada o 20 de novembro de 2022 e que como toda lei debe aplicarse para que se lembren a tantos cidadáns asasinados, presos ilegalmente e exiliados que fixeron moito por Galicia e neste caso o Alcalde de Mos, Segundo Pampillón Rodríguez quen moito fixo polo seu Concello e pola Cultura de Galicia.
Proximamente inaugurarase no Concello de Mos a nova Biblioteca María Magdalena Domínguez. Queira que algunha das súas salas leve o nome de Segundo Pampillón, como un home da cultura mosense entendendo que é necesario profundar o estudo da emigración.
Queira que este 14 de abril, o Alcalde Segundo Pampillón Rodríguez sexa lembrado no seu Municipio.
Como hai 92 anos, no día da II República, as distintas xeracións de fillos e netos sempre lembraremos esa xesta, pulando por unha futura III República.
