A Comisión pola recuperación da memoria histórica de Baixo Miño, Condado e Louriñá vén de organizar actividades en homenaxe a María Álvarez Fernández e o seu home, Guillermo Vicente Santiago, quen, en xullo de 1936, era o alcalde de Tui, vila resistente –foi a última que os golpistas ocuparon- e con memoria, como ben demostra a iniciativa da asociación que preside Helena Pousa. Foi Vicente quen liderou o Comité de Defensa da República naqueles aciagos días inmediatamente posteriores ao golpe de Estado. Polos traballos de investigadores como Victoriano Rodríguez ou José Antonio Uris Guisantes sabemos que a primeira medida foi xuntar no Seminario as forzas da orde leais ao goberno coa cidadanía disposta a tomar as armas, e a partir do 25 de xullo reforzaron a defensa da vila coas milicias que formara no Baixo Miño o deputado agrarista Antón Alonso Ríos. Enfrontáronse os rebeldes na Volta da Moura, no Cerquido, e aí chegarán as primeiras vítimas mortais de ambos bandos. Os republicanos logran facer recuar momentaneamente os golpistas, mais, ao día seguinte, estes reciben o apoio de novas tropas chegadas en tren a Guillarei e, desta si, avanzan sen que as barricadas apostadas na Moura poidan facer nada por impedirlles a entrada en Tui.
Tomada a vila, a resistencia dispérsase, e Vicente e Alonso Ríos inician a fuxida. María Álvarez marcha con eles pero axiña decide regresar a Tomiño, e en decembro, ao non ser quen de atopar o home, os fascistas detéñena e lévana ao cárcere de Tui. Na casa quedaban unha filla, Marina, e dous fillos, Laureano e César.
O alcalde pensou en entregarse pero finalmente non o fixo, consciente de que era unha sentenza de morte segura. Sabía que non lle ían perdoar nin o seu cargo, nin a súa militancia na moderada Izquierda Republicana, nin ter sido secretario do Centro Republicano nin o cariz esquerdista e anticlerical do Tribuna, seminario que se editaba na súa imprenta, axiña incautada polos golpistas. Mais a súa saúde nunca lle tería permitido protagonizar unha fazaña similar a de Alonso Ríos, quen puido fuxir das gadoupas da morte, como el mesmo dixo na súa autobiografía, percorrendo quilómetros disfrazado do esmoleiro portugués sinhor Afranio de Amaral. O que si é común na biografía posterior de ambos é que dispuxeron dun batallón da solidariedade feminina, que foi máis alá das mulleres da propia familia. Alonso Ríos, que no seu periplo chegou a empregarse como criado, tardou dous anos en poder saír cara a Bos Aires desde Portugal, e dificilmente o tería logrado sen a axuda da tomiñesa Isaura Gómez Pérez, viúva doutro líder agrarista, Francisco Rodríguez, alcumado Paco de Figueiró. En lugar de arredarse co loito, Isaura percorreu 500 quilómetros ata Lisboa co seu fillo Mario, de seis anos, a fin de poder facerlle entrega ao deputado galego da documentación e os cartos que precisaba para emprender a viaxe.
Alonso Ríos nunca deixaría de loitar contra o franquismo e, xunto a outros deputados do país, formou parte en Bos Aires do Consello de Galiza, o goberno galego no exilio, que mesmo chegaría a presidir tras a morte de Castelao. Guillermo, porén, non puido continuar a loita. Segundo conta Victoriano Rodríguez nas súas publicacións, os dous amigos separáronse o 19 de agosto dese mesmo ano. A fráxil saúde do alcalde viuse agravada tras case un mes vivindo á intemperie, e obrigoulle a deixar a fuxida. Foino buscar en burro unha cuñada súa, Martina da Proba, e tras pasar un tempo na súa casa, con María como leal acubillo, marchou á da súa nai. Na corte das vacas construíronlle un zulo que comunicaba cun cuarto da casa a través dunha especie de “trampilla” agochada con esterco e alí ficou, mentres os falanxistas realizaban continuos rexistros, que o obrigaban a tapar a boca cun pano para que as súas toses non os alertara. No periplo contou coa imprescindíbel axuda do doutor Darío Álvarez Blázquez, cuxo pai tamén fora fusilado. Gardou a memoria da vila que era el quen lle receitaba as menciñas á súa muller, María Álvarez, e que logo era a súa nai, María Santiago, a que aproveitaba os desprazamentos que facía como vendedora de rosquillas nos mercadiños para achegarse a mercarllas á farmacia de Sabarís. Mais nada se podía facer xa polo alcalde, que faleceu de tuberculose o 1 de maio de 1940, aos 46 anos. Malia a súa morte, era moi perigoso para as mulleres da familia delatar que o tiveran agochado, así que o enterraron elas mesas nunha esquina da corte que habitara nos últimos anos. Segundo conta Victoriano Rodríguez “mandáronlle facer unha caixa ao Tío Ricardo da Cunchada, e aí enterran a Guillermo, baixo unha pila de leña”. María Santiago, a súa nai, morreu ao pouco e á nora tocoulle tirar soa da descendencia orfa, traballando arreo no campo e indo en burro facer estraperlo de café ou azucre. Nin sequera tivo o consolo de ver morrer ao ditador. A viùva de Guillermo finou en febreiro de 1975, tras un par de anos afectada por unha grave doenza mental. A descendencia contoulle a Rodríguez que a atopaban moitas veces chorando naquela corte que daquela non sabían que era tamén cadaleito. Por iso, cando morreu, aínda con Franco vivo, foi Martina a que sinalou onde estaba enterrado o seu cuñado e, axudada por un parente, sacou os seus restos do improvisado camposanto para que descansasen por sempre con María, á que os falanxistas nunca lle deran paz. Apresárona, rexistraron unha vez e outra a súa vivenda e a súa descendencia foi insultada no colexio ao berro de “rojos”. Logo, cando ao seu fillo César lle chegou a hora de facer o servizo militar, negáronse a darlle un certificado de boa conducta alegando que era fillo dun comunista fuxido en Rusia. Quen lle dera a María que o seu home –que nunca fora comunista- tivera alcanzado o exilio!
Alonso Ríos si o logrou mais a súa familia tampouco o tivo doado antes de poder reunirse con el. Os falanxistas acudían unha vez e outra vez á casa que tiñan en Tomiño, concello no que o deputado dirixira a modélica escola Aurora del Porvenir, e chegaron a levar presas tanto á súa muller, Oliva Rodríguez, como a súa filla maior, que se chamaba como a nai. Logo, tanto esta como a súa irmá Celta e o pequeno dos fillos, Ombú, ficaron vivindo coa avoa paterna, Matilde Rios, mentres a nai se vía obrigada a trasladarse a Vilagarcía co primoxénito, Chamor, para tramitar durante semanas a súa viaxe a Arxentina, onde nacera, e así libralo de ir á fronte. Na cidade arousá era mestra Matilde Alonso Ríos, que igual que a súa irmá Dolores, foi sometida a un expediente de depuración para afastalas das aulas. Ademais de dar acubillo a súa cuñada e ao seu sobriño, Matilde axudou economicamente a Antón na fuxida e custeou o cambio de cristais nas fiestras do cárcere de Pontevedra onde outra das súas irmás, Evangelina, estaba presa, acusada de colaborar coa República.
O Baixo Miño sabe moito do padecer das mulleres. Como lles pasou a Oliva e María, Lola Domínguez Pacheco sufriu rexistros e ameazas dos falanxistas mentres o seu home, o guardés Juan Noya, andaba fuxido. Ademais foi multada por visitar á súa amiga Esmeralda Domínguez, que hospedaba a familiares de presos en Camposancos. Toda a súa familia foi fondamente perseguida: Dous dos seus irmáns, Jesús e Francisco, estiveron presos e outros dous, Ángel e Antonio Domínguez Pacheco, foron asasinados. Ante tanta barbarie, o máis novo, Manuel, que fora chamado a filas, decidiu pasarse ao bando republicano, o que provocou a detención da súa muller, Concepción Andrés, e da súa nai, María da Luz Pacheco, así como doutras veciñas da contorna en similares circunstancias. Xa anciá, a súa nai foi obrigada a pasar sete meses no cárcere de Tui, e o seu home, José Domínguez, que era cego e estaba enfermo, tivo que andar a pedir esmola, e morreu en 1938 chamando pola súa muller.
A súa nora, Manuela Baz, estaba embarazada de catro meses cando ficou viúva de Antonio e foi acollida na casa da tamén gardesa María Álvarez Álvarez, María das Auroras, que ensinaba a criaturas pobres a ler e facer as contas e tiña unha pequena biblioteca de libros que prohibira a igrexa. O 29 de xullo do 36 foi detida e, á hora na que a xente saía da misa, sentárona nunha cadeira na praza e rapárona, deixándolle só un guecho no que lle ataron unha bandeira coas cores da actual bandeira española. Tamén lle deron aceite de rícino e durante días impedíronlle tapar a cabeza. Logo, ela e Manuela deron acubillo a outra muller represaliada, a mestra Josefa García Segret, que aínda que nacera en Compostela tiña fondos vínculos coa zona miñotá. O seu home, Hipólito Gallego, tamén mestre en Forcadela, foi asasinado. Cravárono na terra cunha baioneta e, para maior humillación, cos pantalóns baixados. A ela condenárona a morte pero salvou a vida grazas, de novo, á mediación do doutor Darío Álvarez Blázquez, que primeiro certificou que estaba embarazada e logo que perdera o fillo, tras lograr simular as hemorraxias propias dun aborto co sangue menstrual do resto de compañeiras do cárcere de Tui. Conta Helena Pousa que foi a presa política que máis tempo pasou alí pechada, ata o seu traslado ao durísimo penal vasco de Saturrarán en febreiro de 1938. Tras serlle conmutada a pena de morte por cadea perpetua estivo presa en distintos penais ata 1944 e, de novo coa axuda de Álvarez Blázquez, en 1982 sacou un libro de memorias, Abajo las dictaduras, que reeditou hai pouco o Concello de Tomiño e que resulta imprescindíbel para coñecer o acontecido na contorna naquela longa noite de pedra. Hoxe, colectivos memorialistas e familias recollen o seu facho de memoria e montan barricadas contra o esquecemento na Tui resistente e solidaria que soñou con tempos aínda non chegados.